نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
2 دانشیار گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران (نویسنده مسئول).
10.22034/rjnsq.2023.353652.1433
چکیده
هدف این مقاله بررسی سهم اشکال منازعه، رقابت و همکاری در رابطه دولت و اقوام در دوران جمهوری اسلامی و تحول روابط دولت و اقوام در فاصله زمانی سالهای 1357 تا 1397 است. سؤال اصلی پژوهش معطوف به شناخت تحولات روابط دولت و اقوام در جمهوری اسلامی ایران در سالهای 1357 تا 1397 است. به نظر می‌رسد در سالهای دهه نخست جمهوری اسلامی آمیزه‌ای از اشکال منازعه، رقابت و همکاری در رابطه دولت و اقوام حاکم بود؛ اما به‌تدریج در دهه‌های بعد و تا سال 1397 تحت‌تأثیر ساختار فرصت سیاسی موجود در نظام سیاسی، الگوی رقابت و همکاری تقویت شد. در ایران سنتی، ذیل ساخت قدرت پراکنده و غیرایدئولوژیک ملوک‌الطوایفی، رابطه دولت و اقوام بیشتر مبتنی‌بر همکاری و در دوره پهلوی، ذیل ساخت قدرت متمرکز و ایدئولوژیک دولت مطلقه مدرن، رابطه دولت و اقوام بیشتر مبتنی‌بر منازعه بوده است؛ اما در دوره جمهوری اسلامی، با گذر از ساخت قدرت بی‌ثبات سالهای اولیه به ساخت قدرت مبتنی‌بر قانون اساسی و برقراری ثبات امنیتی و رویکردهای توسعه‌‌ای و طرح مباحث عدالت و مشارکت عمومی، رابطه دولت و اقوام به طیفی از منازعه، رقابت و همکاری تحول یافته است. در مقاله حاضر، با کاربست نظریه ساختار فرصت سیاسی و در پرتو تحلیل سیاست هویتی حاصل از ساخت قدرت دولت، به جنبه‌‌های متنوع‌‌تر در رابطه دولت و اقوام در ایران در فاصله سالهای 1357 تا 1397 پرداخته شده است. روش پژوهش، کیفی از نوع تبیینی، تاریخی است.
کلیدواژه‌ها
- آبراهامیان، یرواند (1383)؛ ایران بین دو انقلاب، ترجمه: احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی ولیلایی، تهران: نشر نی.
- احمدی، حمید، (1386)؛ قومیت و قوم‌گرایی در ایران؛ افسانه و واقعیت، تهران: نشر نی.
- --------- (1388)؛ بنیادهای هویت ملی ایرانی: چهارچوب نظری هویت ملی شهروندمحور، تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
- الیاسی، محمدحسین (1383)؛ «نقش مردم‌یاری فرهنگی در مدیریت بحران با تأکید بر بحران کردستان ایران در دهه 60»، فصلنامه مطالعات بسیج، شماره 25، زمستان 1383، صص 44-5.
- استیون، ای لوبل؛ ماسری، فیلیپ (1394)؛ منازعه قومی و سیاست بین‌الملل: چگونگی انتشار و افزایش، ترجمه زهرا پیشگاهی فرد و افشین کرمی، تهران: انتشارات سازمان تحقیقات جغرافیایی.
- اشرف، احمد (1385)؛ «بحران هویت ملی و هویت قومی در ایران»، مجموعه مقالات ایران: هویت، ملیت، قومیت، به کوشش: حمید احمدی، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه انسانی، صص 170-133.
- اکبری، محمدعلی (1384)؛ تبارشناسی هویت جدید ایرانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- امیر احمدی، هوشنگ (1377)؛ «قومیت و امنیت» ترجمه حسن شفیعی، فصلنامه مطالعات راهبردی، پیش‌شماره دوم، تابستان 1377، صص 207-234.
- ایوبی، حجت ا... (1377)؛ «شکاف‌های قومی و خشونت در پیکارهای سیاسی»، فصلنامه مطالعات راهبردی، پیش‌شماره اول، بهار 1377، صص 38-19.
- براتعلی پور، مهدی (1395)؛ مدیریت بحران‌های سیاسی در فرایند تثبیت انقلاب اسلامی، 2 ج، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، عروج.
- بشیریه، حسین (1385)؛ «ایدئولوژی سیاسی و هویت اجتماعی در ایران»، مجموعه مقالات ایران: هویت، ملیت، قومیت، به کوشش حمید احمدی، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه انسانی، صص 131-115.
- بک، لوئیس (1374)؛ «قبایل و جامعه مدنی»، ایران‌نامه، شماره 52، پائیز 1374، صص556-523.
- بیژنی، علی؛ عزتی، عزت ا... (1387)؛ «کالبدشکافی جنبش‌ها و گروه‌های قومی در استان خوزستان»، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، شماره 20، زمستان 1387، صص 30-15.
- تاپر، ریچارد (1383)؛ «نمونه ایل شاهسون»، رضاشاه و شکل‌گیری ایران نوین؛ دولت و جامعه در زمان رضاشاه، به کوشش استفانی کرونین، ترجمه: مرتضی ثاقب فر، تهران، نشر جامی.
- توفیق، ابراهیم (1385)؛ «مدرنیسم و شبه‌پاتریمونالیسم: تحلیلی از دولت در عصر پهلوی»، مجله جامعه‌شناسی ایران، شماره 1، بهار 1385، 123-93.
- جلایی پور، حمیدرضا (1385)؛ فرازوفرود جنبش کردی (1367-1357)، تهران: نشر لوح فکر.
- حسین‌زاده، فهیمه (1386)؛ «ظرفیت‌های بحران‌آفرینی در جنبشهای قومی»، فصلنامه امنیت، شماره 3، بهار 1386، 70-37.
- حسین‌زاده، محمدعلی (1386)؛ گفتمان‌های حاکم بر دولت‌‌های بعد از انقلاب در جمهوری اسلامی ایران، تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- حق‌پناه، جعفر (1377)؛ «جامعه مدنی و قومیت‌ها در جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه مطالعات راهبردی، پیش‌شماره 2. زمستان 1377، صص 144-129.
- ------ (1381)؛ رقابت سیاسی و نخبگان قومی: موانع، پیامدها و راهکارها (گزارش پژوهشی)، تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی، صص 16-5.
- ------ (1382)؛ «روند تدوین سیاست قومی در جمهوری اسلامی ایران»، گزارش راهبردی، فصلنامه مطالعات راهبردی، شماره 19، زمستان 1382، صص 263-245.
- خواجه سروی، غلامرضا (1382)؛ رقابت سیاسی و ثبات سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- خوبروی پاک، محمد (1385)؛ «نخبگان محلی، جهانی‌سازی و رؤیای فدرالیسم»، در مجموعه مقالات ایران: هویت، ملیت، قومیت، به کوشش: حمید احمدی، تهران: انتشارات مؤسسه تحقیقات و توسعه انسانی، صص 188-171.
- دی استمپل، جان (1377)؛ درون انقلاب ایران، ترجمه منوچهر شجاعی، تهران: انتشارات رسا.
- دیانی، ماریو؛ دلاپورتا، دوناتلا (1383)؛ مقدمه‌‌ای بر جنبشهای اجتماعی، ترجمه محمدتقی دلفروز، تهران: کویر.
- رضوی، مسعود (1398)؛ تاریخ سیاسی ایران؛ از انقلاب تا پایان جنگ، تهران: انتشارات اطلاعات.
- روحی، نبی ا... (1384)؛ «مردمی کردن امنیت در مدیریت بحران؛ بررسی موردی کردستان»، فصلنامه سیاست دفاعی، شماره 53-52، پائیز و زمستان 1384، صص 162-141.
- --------- (1386)؛ «شکل‌گیری بحران کردستان و سازمان پیشمرگان مسلمان کرد»، فصلنامه مطالعات بسیج، شماره 34، بهار 1386، صص 42-13.
- رهبر، عباسعلی؛ نادری، حسین (1400)؛ «استراتژی‌های تعامل با اهل‌سنت از منظر مقام معظم رهبری»، فصلنامه مطالعات ملی، شماره 3، پائیز 1400، صص 66-43.
- سال‌نمای امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران (1394). تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
- ساندرز، دیوید (1380)؛ الگوهای بی‌ثباتی سیاسی، ترجمه پژوهشکده مطالعات راهبردی، تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
- سید امامی، کاووس (1377)؛ «یکپارچگی ملی و رشد هویت‌های قومی»، فصلنامه مطالعات راهبردی، پیش‌شماره اول، بهار 1377، 18-7.
- ------ (1385)؛ «قومیت از منظر سیاستهای هویت»، دانش سیاسی، دو فصلنامه علمی-تخصصی علوم سیاسی، دانشگاه امام صادق (ع)، شماره سوم، بهار و تابستان، 1385، صص 83-53.
- ------ (1387)؛ «ادراک گروه‌های قومی از تصاویر رسانه‌ای خود»، فصلنامه تحقیقات فرهنگی، شماره 4، زمستان 1387، صص 142-119.
- سید امامی، کاووس؛ هوشنگی، حمید (1395)؛ «سیاست‌گذاری تنوع قومی در جمهوری اسلامی‌‌ایران؛ چشم‌‌اندازها، اهداف و سیاستهای پیشنهادی»، فصلنامه مطالعات ملی، شماره 2، 1395، صص 22-3.
- سینائی، وحید (1396)؛ دولت مطلقه: نظامیان و سیاست در ایران (1357-1299)، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
- شیرازی، اصغر (1395)؛ ایرانیت، ملیت، قومیت، تهران: مؤسسه فرهنگی هنری جهان کتاب.
- صالحی امیری، سید رضا (1391)؛ مدیریت منازعات قومی در ایران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات استراتژیک.
- عبدی، عطاء ا... و همکاران، «تبیین رویکردهای قومیتی در شعارهای انتخاباتی نامزدهای ریاست‌جمهوری»، فصلنامه ژئوپلیتیک، شماره 3، پائیز 1393، صص 121-95.
- فرهادی، محمد؛ کاظمی، علی (1392)؛ «توسعه اقتصادی – اجتماعی، قومیت و مشارکت سیاسی»، فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، شماره 4، زمستان 1392، صص 597-571.
- فوران، جان (1392)؛ مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران (از صفویه تا سالهای پس از انقلاب اسلامی). ترجمه احمد تدین، تهران: انتشارات رسا.
- فوزی تویسرکانی، یحیی (1392)؛ تحولات سیاسی – اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی در ایران، 2 ج تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره). عروج.
- فولر، گراهام (1373)؛ قبله عالم: ژئوپلیتیک ایران، ترجمه عباس مخبر، تهران: نشر مرکز.
- کارمنت، دیوید؛ جیمز پاتریک (1394). «کشورهای ثالث در منازعه قومی: شناسایی عوامل داخلی تعیین‌کننده مداخله»، در منازعه قومی و سیاست بین‌الملل: چگونگی انتشار و افزایش، ترجمه زهرا پیشگاهی فرد و افشین کرمی، تهران: انتشارات سازمان تحقیقات جغرافیایی.
- کرونین، استفانی (1383)؛ رضاشاه و شکل‌گیری ایران نوین: دولت و جامعه در زمان رضاشاه، ترجمه مرتضی ثاقب‌فر، تهران: انتشارات جامی.
- کسرایی، محمد سالار (1384)؛ چالش سنت و مدرنیته در ایران (از مشروطه تا 1320)، تهران: انتشارات روزنه.
- لمبتون، آ. ک (1372)؛ مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- لیتل، دانیل (1388)؛ تبیین در علوم اجتماعی، ترجمه عبدالکریم سروش، تهران: نشر صراط.
- ماتی، رودی (1383)؛ «آموزش و پرورش در دوران رضاشاه»، رضاشاه و شکل‌گیری ایران نوین؛ دولت و جامعه در زمان رضاشاه، به کوشش استفانی کرونین، ترجمه: مرتضی ثاقب‌فر، تهران، نشر جامی.
- مرشدی‌زاد، علی (1380)؛ روشنفکران آذری و هویت ملی و قومی، تهران: نشر مرکز.
- مشفقی فر، ابراهیم (1384)؛ «کارکرد نیروهای داوطلب در برخی عرصه‌های نظامی تاریخ ایران»، فصلنامه مطالعات بسیج، شماره 28-27، تابستان و پائیز 1384، صص 64-41.
- مقصودی، مجتبی، (1380)؛ تحولات قومی در ایران؛ علل و زمینه‌‌ها، تهران: مؤسسۀ مطالعات ملی.
- ------ (1385)؛ «مشارکت انتخاباتی اقوام در ایران؛ بررسی موردی انتخابات ریاست‌جمهوری»، فصلنامه مطالعات ملی، شماره 4، صص 108-83.
- ------ (1401)؛ «بررسی انتقادی مطالعات قومی از منظر صلح»، فصلنامه مطالعات ملی، شماره اول، بهار 1401، صص 97-81.
- مقصودی، مجتبی؛ دربندی، انوشه (1391)؛ «بررسی سیاستهای قومی جمهوری اسلامی ایران در قبال کردها در دولت اصلاحات 2006- 1998»، پژوهشنامه علوم سیاسی، شماره 4، پائیز 1391، صص 178-155.
- مولائی آرانی، مهدی (1401)؛ «مناسبات اقوام در ایران در اندیشه آیت‌الله خامنه‌‌ای»، فصلنامه مطالعات ملی، شماره 3، پائیز 1401، صص 102-83.
- واینر، مایرون؛ هانتینگتون، ساموئل (1379)؛ درک توسعه سیاسی، ترجمه پژوهشکده مطالعات راهبردی، تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
- ولی‌پور زرومی، سید حسین (1384)؛ «هویت ملی و دفاع مقدس»، فصلنامه مطالعات ملی، شماره 3، صص 122-99.
- ولی، عباس (1380)؛ ایران پیش از سرمایه‌داری، ترجمه حسن شمس آوری، تهران: نشر مرکز.
- های، کالین (1390)؛ درآمدی انتقادی بر تحلیل سیاسی، ترجمه احمد گل‌محمدی، تهران: نی.
- هوشمند، احسان؛ کوه شکاف، ناهید (1385)؛ «روند توسعه مناطق کردنشین ایران قبل و پس از انقلاب»، در مجموعه مقالات: ایران؛ هویت، ملیت، قومیت، به کوشش حمید احمدی، تهران: انتشارات مؤسسات تحقیقات و توسعه علوم انسانی، صص 486-441.
- هوشنگی، حمید (1396)؛ تنوع قومی در جمهوری اسلامی ایران؛ راهبردها و سیاست‌ها، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).
- ------ (1399)؛ «برداشت‌‌های سیاستی و اجرایی از اصل 15 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه مطالعات ملی، شماره 4، زمستان 1399، صص 24-3.
- یاسینی، سیده راضیه (1399)؛ «سیاستهای گفتمانی پوشاک زنان در ایران در دوره پهلوی اول (آمرانه) و دوم (اشاعه گرایانه)»، فصلنامه علمی مطالعات فرهنگ و ارتباطات، شماره 52، زمستان 1399، صص 110-89.
- Harrison, Selig S. (1981); In Afghanistan Shadow: Baluch nationalism and Soviet temptations. New York: Carnegie Endowment for international Peace.
- O' Brien, Kevin. (2002). "Neither Transgressive nor Contained: Boundary-Spaning Contention in China", Mobilization: An International Quarterly. No 8.1. PP 51-64.
- defapress.ir/fa/news/319793/.
- https://www.isnanews.com (خبرگزاری ایسنا شهریور 1400).
- https://www.tasnimnews.com (خبرگزاری تسنیم شهریور 1400)
)