نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت‌علمی گروه علوم ‌سیاسی دانشگاه‌ خوارزمی

2 دانشجوی دکترای جامعه‏ شناسی سیاسی دانشگاه علامه ‌‌طباطبایی.

چکیده

آموزش‌وپرورش از مهم‏ترین و تأثیرگذارترین نهادهایی است که سیاست هویتی دولت‏ها را در عمل اجرا می‏کند و کتب درسی مهم‏ترین منبعی هستند که با بررسی آن‌ها می‏توان به درک روشن و واضحی از سیاست‌های هویتی دولت‏ها دست یافت. در میان کتب درسی نیز کتاب تعلیمات اجتماعی به دلیل پوشش دادن مباحث تاریخ، جغرافیا و جامعه‌شناسی بیش از سایر کتب می‌تواند سیاست هویتی هر دولت را بازنمایی کند. بر این اساس در این مقاله به بررسی سیاست هویت در کتاب‏های تعلیمات اجتماعی دوره اول متوسطه پرداخته می‌شود. پرسش اصلی این است که محتوای کتاب‏های تعلیمات اجتماعی دوره اول متوسطه تا چه اندازه به ابعاد و گرایش‏های مختلف هویت در ایران توجه داشته است؟ برای پاسخ به این پرسش سیاست‏های هویت ملی، قومی، دینی، مذهبی و جنسیتی به تفکیک موردبررسی قرار می‏گیرند تا این فرضیه به آزمون گذاشته شود که محتوای کتاب‏های تعلیمات اجتماعی دوره اول متوسطه نشانگر توجه نامتناسب و نامتوازن به ابعاد و گرایش‏های مختلف هویت در ایران است. روش‌ پژوهش مبتنی بر تکنیک تحلیل محتوای کیفی با رویکرد قیاسی است و سه کتاب تعلیمات اجتماعی دوره اول متوسطه نظری که در سال 1400-1399 در مدارس ایران تدریس شده‏اند موردمطالعه قرار گرفته‌اند. نتایج و یافته‏ها نشانگر آن است که تناسب و توازن لازم در توجه به ابعاد مختلف سیاست هویتی در کتب موردبررسی وجود ندارد.

کلیدواژه‌ها

- احمدی، حمید (1388)؛ بنیادهای هویت ملی ایرانی، تهران: نشر پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
- اردستانی، علی؛ ملاجعفری، فریبا (1395)؛ «سیاست هویت و جنسیت در ایران معاصر با تأکید بر اشعار شاملو»، فصلنامه‌ی مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، 7 (3)، صص 152ـ127.
- ازغندی، علیرضا؛ محمدی‌مهر، غلامرضا (1395)؛ «بازنمایی هویت ملی در کتاب‌های فارسی مقطع دبستان»، فصلنامه‌ی مطالعات ملی، 17 (1)، صص 52ـ39.
- آشنا، حسام‌الدین؛ روحانی، محمدرضا (1389)؛ «هویت فرهنگی ایرانیان: از رویکردهای نظری تا مؤلفه‌های بنیادی»، فصلنامه‌ی تحقیقات فرهنگی، 3 (4)، صص 185ـ157.
- آل سید غفور، سید محمدتقی؛ زهیری، علیرضا (1395)؛ «سیاست هویت و جنبش‌های اجتماعی جدید»، فصلنامه‌ی علوم سیاسی (باقرالعلوم)، 19 (74)، صص 140ـ119.
- امیرزاده، محمدرضا؛ بهستانی، مجید (1396)؛ «بررسی سیاست هویت در دوره معاصر ایران»، فصلنامه‌ی مجلس و راهبرد، 21 (77)، صص 106ـ71.
- براتعلی‌پور، مهدی (1393)؛ «درآمدی بر سیاست هویتی در جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه‌ی سیاست‌های راهبردی و کلان، 2 (7)، صص 158ـ141.
- پورشکری، علیرضا و دیگران (1399)؛ «تحلیل محتوای کتاب‌های درسی مطالعات اجتماعی دوره اول متوسطه: براساس مؤلفه‌های میراث فرهنگی»، فصلنامه‌ی مطالعات ملی، 21 (1)، صص 46ـ27.
- ثاقب‌فر، مرتضی (1383)؛ «ایران باستان و هویت ایرانی»، در: ایران، هویت، ملیت، قومیت، حمید احمدی، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
- جعفرزاده‌پور، فروزنده، حیدری، حسین (1393)؛ «فراتحلیل رابطه هویت ملی و هویت قومی در ایران»، فصلنامه‌ی راهبرد اجتماعی فرهنگی، 3 (11)، صص 96ـ63.
- حقیقت، سیدصادق (1397)؛ «هویت ایرانی – اسلامی: تحلیلی گفتمانی»، دو فصلنامه‌ی حقوق بشر، 13 (1)، صص 110ـ91.
- دان، رابرت (1385)؛ ن‍ق‍د اج‍ت‍م‍اع‍ی‌ پ‍س‍ت‌ م‍درن‍ی‍ت‍ه‌ ب‍ح‍ران‌ه‍ای‌ ه‍وی‍ت‌، ترجمه صالح نجفی، تهران: پ‍ردی‍س‌ دان‍ش‌، شرکت نشر و پژوه شیرازه.
- رهبری، مهدی و دیگران (1394)؛ «هویت ملی در سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش ج.ا.ا»، فصلنامه‌ی مطالعات ملی، 16 (1)، صص 66ـ45.
- زهیری، علیرضا (1398)؛ سیاست هویت در جمهوری اسلامی ایران (1368 - 1392)، تهران: نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
- سرخوش، نیکو (1389)؛ «سیاست هویت»، دو فصلنامه‌ی فلسفی شناخت، 1 (64)، صص 120ـ99.
- سریع‌القلم، محمود (1383)؛ «متدلوژی فهم هویت ملی»، هویت ملی در ایران، داود میر محمدی، تهران: نشر تمدن ایرانی.
- سید امامی، کاووس (1385)؛ «قومیت از منظر سیاست‌های هویت»، دو فصلنامه‌ی دانش سیاسی، 2 (1)، صص 166ـ143.
- صالحی عمران، ابراهیم و دیگران (1387)؛ «بررسی میزان توجه به مؤلفه‌های هویت ملی در کتاب‌های درسی دوره راهنمایی»، فصلنامه‌ی مطالعات ملی، 9 (35)، صص 25ـ3.
- صالحی عمران، ابراهیم؛ شکیباییان، طناز (1386)؛ «بررسی میزان توجه به مؤلفه‌های هویت ملی در کتاب‌های درسی دوره آموزش ابتدایی»، فصلنامه‌ی مطالعات ملی، 8 (1)، صص 84ـ63.
- عبداللهی، محمد؛ حسین‌بر، محمدعثمان (1381)؛ «گرایش دانشجویان بلوچ به هویت ملی در ایران»، مجله جامعه‌شناسی ایران، 4 (4)، صص 126ـ101.
- علوی‌مقدم، سیدبهنام؛ داورپناه، زهرا (1393)؛ «تحلیل محتوای مؤلفه‌های هویت ملی در کتب آموزش زبان فرانسه دوره‌های راهنمایی، دبیرستان – پیش‌دانشگاهی»، فصلنامه‌ی نوآوری‌های آموزشی، 13 (52)، صص 140ـ117.
- فاضلی، حبیب‌الله (1391)؛ «ورزش و سیاست هویت»، فصلنامه‌ی علوم سیاسی، 7 (2)، صص 174ـ151.
- فوکویاما، فرانسیس (1397)؛ هویت؛ تقاضای کرامت و سیاست نفرت، ترجمه رحمان قهرمانپور، تهران: نشر روزنه.
- قادرزاده، امید (1393)؛ «آموزش‌وپرورش و هویت دینی و ملی (مطالعه پیمایشی دانش‌آموزان مقطع متوسطه شهر بانه)»، فصلنامه‌ی مطالعات ملی، 15 (3)، صص 106ـ81.
- قهرمانپور، رحمن (1385)؛ سیاست‌های هویتی نخبگان و تأثیر آن بر سیاست خارجی در کشورهای خاورمیانه، مطالعه موردی ایران، ترکیه، مصر و اسرائیل، رساله دکتری رشته علوم سیاسی، دانشکده علوم اقتصادی و سیاسی، دانشگاه شهید بهشتی.
- کاظمی، احسان و نوذر خلیل طهماسبی (1394)؛ درباره سیاست هویت، تهران: نشر دا.
- کریمی، علی (1386)؛ «هویت‌های جدید در عصر جهانی‌شدن و تأثیر آن بر امنیت عمومی»، پژوهشنامه حقوق و علوم سیاسی، 2 (4)، صص 105ـ79.
- گل‌محمدی، احمد (1381)؛ جهانی‌شدن، فرهنگ، هویت، تهران: نشر نی.
- مطهری، مرتضی (1385)؛ خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران: نشر صدرا، چاپ 32.
- منصوری، علی؛ فریدونی، آزیتا (1388)؛ «تبلور هویت ملی در کتب درسی: بررسی محتوایی کتاب فارسی دوره ابتدایی»، فصلنامه‌ی مطالعات ملی، 10 (2)، صص 46ـ27.
- نوشادی، محمودرضا و دیگران (1390)؛ «نقش و کارکرد کتاب‌های تعلیمات اجتماعی پنجم دبستان و سوم راهنمایی در شکل‌گیری هویت ملی»، فصلنامه‌ی پژوهش‌های برنامه درسی، 1 (1)، صص 167ـ139.
- هاشمی، سیدضیاء؛ قربانعلی‌زاده، مژده (1393)؛ «هویت ملی در کتب مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی»، فصلنامه‌ی مطالعات ملی، 15 (4)، صص 71ـ49.
- ودود حیدری، محمد؛ فریادرس، طیب (1394)؛ «سیاست هویت از نگاه اسلام در شرایط جهانی‌شدن»، فصلنامه‌ی مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، 19 (3)، صص 438ـ422.
- یاوری، نوشین (1373)؛ «اقوام و قومیت‌ در کتاب‌های درسی»، فصلنامه گفتگو، 3، صص 119ـ97.
- Bernstein, M. (2005); Identity politics, Annu. Rev. Sociol., 31, pp 47-74.
- Brar, B., Kumar, A., & Ram, R. (Eds). (2008); Globalization and the Politics of Identity in India, Pearson Education India.
- Brunila, K., & Rossi, L. M. (2018); "Identity politics, the ethos of vulnerability, and education". Educational Philosophy and Theory, 50 (3), pp 287-298.
- Carrier, P. (2013); School and Nation: Identity Politics and Educational Media in an Age of Diversity, Peter Lang Publishing Group, 29 Broadway 18th Floor, New York, NY 10006.
- Davies, R. (2009); Afrikaners in the new South Africa: identity politics in a globalised economy, IB Tauris.
- Faucher, C. (2006); "Popular discourse on identity politics and decentralisation in Tanjung Pinang public schools", Asia Pacific Viewpoint, 47(2), pp 273-285.
- Hekman, S. (1999); "Identity crises: Identity, identity politics, and beyond". Critical Review of International Social and Political Philosophy, 2(1), pp 3-26.
- Heyes, C. (2016); Identity politics. First published Tue Jul 16, 2002; substantive revision Wed Mar 23, 2016. Available at: https://plato.stanford.edu/archives/sum2016/entries/identity-politics/
- Hill, J. & Wilson, T. (2003); "Identity politics and the politics of identities", Identities: global studies in culture and power, 10(1), pp 1-8.
- Hope, D. P. (2006); Inna di dancehall: Popular culture and the politics of identity in Jamaica, University of West Indies Press.
- Idris, Amir (2005); Conflict and politics of identity in Sudan. Palgrave: Macmillan.
- McNulty, C. P., & Roseboro, D. L. (2009); "I'm not really that bad": Alternative School Students, Stigma, and Identity Politics, Equity & Excellence in Education, 42(4), pp 412-427.
- Miron, L. F., & Lauria, M. (1995); "Identity politics and student resistance to inner-city public schooling", Youth & Society, 27(1), pp 29-54.
- Szkudlarek, T. (2011); "Semiotics of identity: Politics and education", Studies in Philosophy and education, 30(2), pp 113-125.
- Yiftachel, O. (2006); Ethnocracy: Land and identity politics in Israel/Palestine, University of Pennsylvania Press.
- Yunespour, Ali Reza (2011); Identity Politics: A Case Study of Afghanestan, Discipline of Government and International Relations the University of Sydney.