نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 عضو هیئتعلمی گروه مرمت بناهای تاریخی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه صنعتی جندیشاپوردزفول، دزفول، ایران.
2 استادیار معارف اسلامی، عضو هیئتعلمی گروه معارف اسلامی، دانشگاه صنعتی جندیشاپور دزفول، دزفول، ایران (نویسنده مسئول).
چکیده
مدرسه خان از منظر ویژگی معماری و مضامین، از بناهای شاخص دوره صفویه شیراز است؛ اما باوجود ویژگیهای تزئینی خاصِ هشتی ورودی مدرسه، تاکنون خوانش مؤلفههای هویتی موجود در آن انجام نشده است و این درحالی است که ارتباط مفهومی بین کالبد و مضمون کتیبهها و نقوش موجود در فضای هشتی وجود دارد؛ لذا این پژوهش بر آن است با روش توصیفی ـ تحلیلی، به بررسی مفاهیم نهفته در هشتی ورودی این بنای تاریخی بپردازد. در این پژوهش، براساس بررسیهای میدانی، به مستندسازی و خوانش متون و مضمون کتیبههای مدرسه برای یافتن ارتباطهای تطبیقی پرداخته شده است. نتایج نشان میدهد که طراحی اضلاع ورودی و بدنههای مدرسه و نگارش آیات بر دیوارها و پوشش گنبدی آن میتواند وجود ارتباط میان ابعاد و مؤلفههای معماری مدرسه خان شیراز در رابطه با وجوه هویتی آن و همچنین، آرا و دیدگاههای فلسفی ملاصدرا را بیان نماید. مضامین شیعی، اسلامی و عرفانی در نگارش و جانمایی نقوش نمادین و کتیبهها از دیگر مصادیق هویتی دینی بناست. پرتکرارترین مضامین در کتیبههای موردمطالعه عبارتاند از: مضامین دینی، نمادهای حیوانی و گیاهی، مضامین عرفانی و ذکر نام کتیبهنگار که به مذهب تشیع و هویت ملی در دوره صفوی اشاره دارد. پرداختن به موضوعات اخلاق، مذهب، هنر و علم از دیگر مؤلفههای هویتی موجود در بنا منطبق با دوره صفویه است. برخی از این نقوش و مفاهیم موجود در هشتی نیز متأثر از بناهای دوره صفویه اصفهان بوده است.
کلیدواژهها
- الهیزاده، محمدحسن؛ محمددوست لشکامی، کبری؛ نجفزاده، علی (1393). «مسجد شاه مشهد و کتیبه های آن»، تاریخ و فرهنگ. بهار و تابستان ۱۳۹۳. شماره ۹۲: 130-109.
- بیادار، هنگامه؛ رحیمپور، فروغالسادات؛ کرباسیزاده، علی (1398). «رمزگشایی از سازوکار حیات عرفانی از منظر ملاصدرا و آندرهیل». دوفصلنامه علمی جاویدان خرد. دوره 16. شماره 36: 80-59.
- بمانیان، محمدرضا؛ غلامی، رستم؛ رحمتپناه، جنت (1389). «عناصر هویتساز در معماری سنتی خانههای ایرانی؛ نمونه موردی: خانه رسولیان یزد». باغ نظر. سال نهم. شماره 21: 34-21.
- بورکهارت، تیتوس (1369). هنر مقدس. تهران: سروش.
- پژوهشنیا، معصومه؛ جعفری، علیاکبر (1400). «تجلی هویت ملی در اشعار فارسی کتیبههای دوره صفوی در شهر اصفهان؛ 10 تا 12 ه.ق)». فصلنامه مطالعات ملی. سال بیستودوم. شماره 85: 70-49.
- پیرنیا، محمدکریم (1378). معماری اسلامی ایران. تدوین غلامحسین معماریان. تهران: سروش دانش.
- پوپ، آرتور (1388). معماری ایران. ترجمه زهرا قاسمعلی. تهران: سمیرا.
- ترکمان، اسکندر بیک (1371). ذیل تاریخ عالمآرای عباسی. به تصحیح سهیلی خوانساری. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
- تمیمی، مجید؛ قراملکی، احد فرامرز (1400). «چیستی معرفت نفس فلسفه صدرالمتألّهین». دوفصلنامه علمی حکمت صدرایی. سال نهم. شماره 2: 65-53.
- ابوالحسنی نیارکی، فرشته؛ قربانی، هاشم (1400). «واکاوی تصویرسازی ملاصدرا از اخلاق بر پایه رویکرد سنجشگرایانه فلسفی در پرتو آراء اندیشمندان». دوفصلنامه علمی حکمت صدرایی. سال دهم. شماره 1. پیاپی 19: 23-11.
- جلیلی، محمد؛ جمالزاده، ناصر (1401). «بازخوانی مؤلفههای هویتی ایران (در تطبیق با عصر صفوی و جمهوری اسلامی)». فصلنامه مطالعات ملی. سال بیستوسوم. شماره 91: 30-7.
- جوادی آملی، عبدالله (1378). مراحل اخلاق در قرآن کریم. قم: اسرا.
- حاجیزاده باستانی، کریم (1397). «زیباییشناسی و ارزشهای نمادین کتیبههای مسجد جامع یزد». نشریه پژوهشهای باستانشناسی ایران. شماره 18: 192-175.
- حسنپور لمر، سعید؛ نژاد ابراهیمی، احد؛ ستاری ساربانقلی، حسن؛ وند شعاری، علی (1402). «مؤلفههای فرهنگی مؤثر بر شکلگیری آرایههای معماری شهر تاریخی ماسوله». فصلنامهی مطالعات ملی. سال بیستوچهارم. شماره 93: 80-59.
- حسینی فسایی، حاج میرزا حسن (1334). فارسنامه ناصری. تهران: سنایی.
- حسینی، سیدهاشم؛ قرائتی، الناز؛ حسینپور نادری (1397). «جلوههای هنری در تزیینات کاشیکاری مدرسه خان شیراز». نشریه هنرهای زیبا (هنرهای تجسمی). دوره 23. شماره 3: 64-53.
- خاتمی، محمود (1390). پیشدرآمد فلسفهای برای هنر ایرانی. ویرایش فنی عباس رکنی. تهران: نشر آثار هنری متین.
- خزایی، محمد (1386). «تأویل نقوش نمادین طاووس و سیمرغ در بناهای عصر صفوی». مجله فرهنگ و هنر (هنرهای تجسمی). شماره 26: 27-24.
- دیولافوا، مادام ژان (1361). سفرنامه دیولافوا. شیراز: سعدی.
- دهخدا، علیاکبر (1372). لغتنامه دهخدا، تهران: روزنه، جلد 1.
- زارعی، هانی؛ رازانی، مهدی (1399). «همخوانی محتوای کتیبه با محل قرارگیری آن در معماری اسلامی (مقایسه تطبیقی مدرسهی خان، مساجد مشیرالملک و نصیرالملک شیراز)». پژوهشهای باستانشناسی ایران. شماره 26. دوره 10: 188-163.
- سلیمانی شیجانی، زینب؛ رئیس سمیعی، محمدمهدی؛ خاکپور، مژگان (1392). «بررسی اصول مفهومی معماری سنتی از نظرگاه ملاصدرا در مدرسه خان شیرازومسجد شیخ لطف االله». دوفصلنامه تحلیلی-پژوهشی آرایه. شماره 3، پاییز و زمستان: 66-59.
- شایستهفر، مهناز (1383). هنر شیعی: عناصر هنر شیعی در نگارگری و کتیبهنگاری تیموریان و صفویان. تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
- شهبازی، مجید؛ میرزایی، قاسم؛ محمدیکیا، محمد (1391). «نقش عناصر طبیعت و نمادپردازی در عرفان و هنر اسلامی». عرفان اسلامی (ادیان و عرفان). دوره 8. شماره 32: 241-223.
- شهریاری، رایکا؛ محمدی رسکتی، مریم (1395). «بررسی حکمت و هنر اسلامی در معماری مدارس؛ نمونه موردی: مدرسه خان شیراز». پنجمین کنفرانس ملی توسعه پایدار در علوم جغرافیا و برنامهریزی. معماری و شهرسازی. تهران: مرکز راهکارهای دستیابی به توسعه پایدار، مؤسسه آموزش عالی مهر اروند.
- شیرازی، صدرالدین (1366). تفسیر القرآن الکریم. جلد 7. تحقیق محمد خواجوی. قم: انتشارات بیدار.
- شیخی نارانی، هانیه (1394). نشانهشناسی شکل و نقش پرنده در ایران. تهران: کلک سیمین.
- صادقی حبیبآباد، علی؛ مهدینژاد، جمالالدین (1395). «هویدایی؛ اندیشهها و بنیانهای اسلامی؛ در معماری شریف ایرانی - اسلامی (نمونه موردی: مدرسه خان شیراز)». اولین کنفرانس بینالمللی و سومین کنفرانس ملی معماری و منظر شهری پایدار. مشهد: مؤسسه بینالمللی معماری، شهرسازی مهراز شهر.
- صفایی ملایری، ابراهیم (1344). «مدرسه خان». نامه ماهانه ارمغان. دوره 32، شماره 9: 388-385.
- طباطبایی، سید محمدحسن (1382). ترجمه تفسیرالمیزان. جلد 18. ترجمه موسوی همدانی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ـ طبسی، محسن؛ فاضلنسب، فهیمه (1391). «بازشناسی نقش و تأثیر جریانهای فکری عصر صفوی در شکلگیری ورودی مساجد مکتب اصفهان». نشریه هنرهای زیبا ـ معماری و شهرسازی. دوره 17. شماره 3: 91-81.
- علمداری، مریم؛ موسوی، سیده عاطفه؛ پیروتی، کاظم (1394). «حکمت انتخاب مضامین کتیبهها در آثار معماری ایران اسلامی؛ نمونه موردی: مدرسه خان شیراز». اولین کنفرانس تخصصی معماری و شهرسازی ایران. شیراز: مؤسسه عالی علوم و فناوری حکیم عرفی شیراز.
- عمید، (1363). فرهنگ عمید. تهران: امیرکبیر.
- غفوری، نسیم (1393). مستندسازی و مطالعه مدرسه خان شیراز. شیراز: آرشیو مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی استان فارس.
- قبادی، خسرو (1402). «ابعاد چهارگانه هویت ایرانی در سند دانشگاه اسلامی». فصلنامهی مطالعات ملی. سال بیستوچهارم. شماره 95: 143-113.
- قمی، علیبن ابراهیم (1384). تفسیر القمی. تصحیح طیب جزایری. جلد 2. قم: دارالکتاب.
- فرصت شیرازی، محمد نصر (1377). آثار عجم. تصحیح و تحشیه دکتر منصور رستگار فسایی. تهران: امیرکبیر.
- کیانی، یوسف (1382). تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی. تهران: سمت.
- طباطبایى، سید محمدحسین (1341). یادنامه صدرا. تهران: دانشنامه معقول و منقول.
- صدرالدین شیرازى، محمدبن ابراهیم (1366). تصحیح قرآن کریم. تحقیق محمد خواجوی. قم: انتشارات بیداره.
- صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم (1363). مفاتیح الغیب. با تعلیمات مولی علی نوری. تصحیح محمد خواجوی. تهران: مؤسسه مطالعات فرهنگی.
- لبیبزاده، زینب (1401). «مؤلفههای مؤثر بر طراحی معماری داخلی مبتنیبر هویت اسلامی- ایرانی». فصلنامه مطالعات ملی. سال بیستو سوم، شماره 92: 212-193.
- لورنس، کورن (1391). «کتیبههای مذهبی در معماری اسلامی». کتاب ماه هنر. ترجمه عبدالناصر خیاط. تهران: 88-78.
- محبی، حمیدرضا؛ آشوری، محمدتقی (1385). «نماد و نشانه در نقشپردازی زیلوهای تاریخی طرح محرابی میبد». گلجام. تهران: انجمن ملی ایران: 57-48.
- میرزا ابوالقاسمی، محمدصادق (1393). «کتیبهنگاری الوان: ویژگیهای تاریخی و هنری کتیبه سردر مدرسه خان». فصلنامه علمی پژوهشی نگره. شماره 32: 63-55.
- مهدوی نژاد، محمدحسین؛ خدایی، محمدرضا (1392). «تحلیل مبانی ملاصدرا در تفسیر وی از قصه آدم». حکمت صدرایی. سال دوم: 116-99.
- موسویان، سمیه (1401). «مؤلفههای تجربه زیباییشناسی و خوانش نقش هویت در ترجیحات آثار معماری». فصلنامهی مطالعات ملی. سال بیستوسوم. شماره 91: 195-173.
- ندری ابیانه، فرشته (1385). «مراتب سیر و سلوک از دیدگاه ملاصدرا». ادیان و عرفان. سال سوم، شماره 7: 119-105.
- نژادابراهیمی، احد؛ تورانپور، محیا (1398). «حس مکان در مساجد براساس مطالعهی تطبیقی شکل و مکان ساخت فخر و مدین در مساجد تاریخی». پژوهشهای باستانشناسی ایران. شماره 20. دوره 9: 182-165.
- نصر، سید حسین (1375). هنر و معنویت اسلامی. جلد 1. ترجمه رحیم قاسمیان. تهران: دفتر مطالعات دینی هنر.
- نقرهکار، عبدالحمید؛ مهران علیالحسابی (1396). تحقیقپذیری هویت در معماری و شهرسازی با تأکید بر ارتقای هویت ایرانی - اسلامی. تهران: انتشارات فکرنو.
- همت، زهره (1389). «بهشت آجری؛ گزارشی از وضعیت مدرسه خان شیراز». مجله اطلاعات حکمت و معرفت. شماره 59: 75-74.
- هوشیاری، محمدمهدی؛ پورنادری، حسین؛ فرشتهنژاد، مرتضی (1392). «گونهشناسی مسجد مدرسه در معماری اسلامی ایران-بررسی چگونگی ارتباط میان فضای آموزشی و نیایشی». دوفصلنامه مطالعات معماری ایران. شماره 3.: 54-37.
- وندشعاری، علی؛ احمد نادعلیان (1386). «تجلی عرفان در قالیهای عصر صفوی». فصلنامه نگره. دانشگاه شاهد. سال دوم. شماره 2 و 3: 65-55.