نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری معماری، گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران
2 استاد گروه معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، ایران
3 دانشیار دانشکده معماری و شهرسازی، گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران
4 دانشیار گروه فرش، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، ایران
چکیده
نقش تعاملات فرهنگی در شکل‌گیری هویت معماری هر جامعه ازجمله مباحثی است که در مجامع علمی و هنری از اهمیت خاصی برخوردار است. بدین سبب جهت شناختن هویت معماری و هنری هر جامعه‌ای می‌بایست؛ مفاهیم اجتماعی، اعتقادی، فرهنگی و... در آن جامعه را که در بستر ادوار تاریخی شکل‌گرفته‌اند موردبررسی قرار داد. مقاله‌ی حاضر درصدد شناخت مؤلفه‌های فرهنگی مؤثر بر شکل‌گیری هویت آرایه‌های معماری شهر تاریخی ماسوله با استفاده از روش‌های توصیفی- تحلیلی و مطالعات میدانی است. یافته‌ها حاکی از آن است، آرایه‌های معماری ماسوله متأثر از مفاهیم فرهنگی دو دوره‌ی تاریخی پیش از اسلام و پس از اسلام است. آرایه‌های معماری پیش از اسلام در ماسوله نتیجه‌ی آیین‌های مذهبی ایران باستان است و در دوران اسلامی حاصل اندیشه‌های حکومت‌های ایلخانان، صفویه، زندیه، قاجار، پهلوی و دوره انقلاب اسلامی است. عمده‌ترین مفاهیم مؤثر در شکل‌گیری آرایه‌های معماری ماسوله برگرفته شده از؛ اعتقادات دینی و مذهبی، طبیعت‌گرایی، احترام به طبیعت، اشکال هندسی و ریاضی، تعاملات فرهنگی و اجتماعی مهاجرین غیربومی در ماسوله است. نتایج نشان‌دهنده‌ی آن است، معماری ماسوله تا پیش از دوره قاجاریه دارای کم‌ترین تغییرات هویتی و فرهنگی بوده است؛ اما با ورود به دوران قاجاریه و افزایش تعاملات بین‌المللی با کشورهای اروپایی و غربی، معماری و آرایه‌های هنری ماسوله از حالت درون‌گرایی که یکی از مؤلفه‌های معماری ایرانی اسلامی است؛ به‌سوی معماری برونگرا تغییریافته است. همچنین در دوران معاصر آرایه‌های معماری ماسوله در خارج از شهر با مصالح غیربومی که فاقد سازگاری هویتی و فرهنگی هستند ایجاد و در ابنیه ماسوله نصب می‌گردند.
کلیدواژه‌ها
- افضل طوسی، عفت السادات؛ سنجی، مونس (1393)؛ «آرایه‌ها و نگاره‌های مرتبط با چشم‌زخم در دستبافته‌های اقوام ایرانی»، نگره، دوره 9، ش 31، صص 91- 76.
- امینی آحور، سعید؛ طوفان، سحر؛ بلیلان‌اصل، لیدا (1400)؛ «بازنمود چالش‌های فرهنگی در آثار معماری پسا انقلاب اسلامی در ایران (مطالعه موردی: بناهای عمومی شهر تهران)»، مطالعات ملی، دوره 22، ش 2، صص 149-135.
- بانی مسعود، امیر (1389)؛ معماری معاصر ایران، تهران: انتشارات هنر و معماری قرن.
- بهرام پور، اسفندیار؛ مزینی، منوچهر (1354)؛ شناخت ماسوله- برنامه و ضوابط حفظ و نگهداری آن، تهران: انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی.
- پرویزی، الهام (1388)؛ «معماری ملی از دیدگاه هویت فرهنگی»، مطالعات ملی، دوره 10، ش 3، صص 108-81.
- پروین، نادر (1401)؛ «پیوند مؤلفه‌های فرهنگی هویت ایران باستان با امر سیاست در شاهنامه»، مطالعات ملی، دوره 23، ش 2، صص 136-121.
- پندی، کیوان (1388)؛ ماسوله نگین ایران‌زمین، رشت: طاعتی.
- پورعلی، مصطفی (1392)؛ «درباره ماسوله و تحولات کالبدی دوره زمانی: اواخر قاجار، پهلوی اول، پهلوی دوم»، اثر، دوره 34، ش 60، صص 20- 6.
- تمدن ماسوله، حمزه (1392)؛ پژوهش 2600 ساله ماسوله: مستندی بر تاریخ 1300 ساله، رشت: دهسرا.
- جوادی، شهره؛ سراجی، نیلوفر (1399)؛ «نمادشناسی گل سرخ با تأکید بر فرهنگ ایران»، هنر و تمدن شرق، دوره 8، ش 29، صص 46- 37.
- حسن‌پور لمر، سعید (1397)؛ ماسوله شهری کهن؛ همراه با مؤلفه‌های معماری پایدار و ایرانی اسلامی، تهران: انتشارات سخنوران.
- خادم‌زاده، محمدحسن؛ تصدیقی، شهاب‌الدین (1400)؛ «تأثیر هجوم مغولان بر مفهوم و ساختار شهر ایرانی در روزگار ایلخانان»، هویت شهر، دوره 15، ش 46، صص 18- 5.
- شالچی، وحید؛ جنادله، علی؛ عالی زاد، اسماعیل؛ زالی زاده، مسعود (1401)؛ «هویت قومی در بستر تحولات مدرن و سیاست‌های هویتی دور ه پهلوی دوم در شهر اهواز»، مطالعات ملی، دوره 23، ش 2، صص 94-75.
- شرقی، علی؛ قنبران، عبدالحمید (1391)؛ «آموزه‌هایی از طبیعت در طراحی معماری»، علوم و فنّاوری محیط‌زیست، دوره 14، ش 3، صص 118- 107.
- طباطبایی، محمدحسین (1363)؛ تفسیر المیزان، جلد دوم، قم: انتشارات بنیاد علمی و فرهنگی علامه طباطبایی.
- غفاری، غلامرضا؛ مستولی زاده، سید علی (1392)؛ «نظام اداری- مدیریتی و توسعه اجتماعی- فرهنگی پایدار در بخش گردشگری ماسوله»، برنامه‌ریزی و توسعه گردشگری، دوره 2، ش 7، صص 125-106.
- فولادی، وحدانه (1396)؛ «گنبد و هویت بخشی به معماری امروز»، مطالعات ملی، دوره 18، ش 1، صص 118-103.
- کریمی، علی؛ پارسا، ندا (1398)؛ «سیاست‌گذاری هویت ملی و الزامات راهبردی آن برای ایران»، مطالعات ملی، دوره 20، ش 1، صص 20-3.
- کریمی، علی؛ مؤذن، محمدهادی (1390)؛ «تنوع فرهنگی. تداوم همزیستی آن‌ها در ایران»، مطالعات ملی، دوره 12، ش 1، صص 52-25.
- کمالی، محمدرضا (1389)؛ «بررسی معماری دوره‌ی قاجار»، دانش مرمت و میراث فرهنگی، دوره 5، ش 4، صص 54- 47.
- مزینی، منوچهر (1392)؛ تاریخ هنر و معماری ایران و جهان: از آغاز هنر تا هنر معاصر، تهران: انتشارات طحان.
- معماریان، غلامحسین؛ هاشمی طغرالجردی، سید مجید؛ کمالی پور، حسام (1398)؛ «تأثیر فرهنگ دینی بر شکل‌گیری خانه مقایسه تطبیقی خانه در محله مسلمانان، زرتشتیان و یهودیان کرمان»، تحقیقات فرهنگی ایران، دوره 3، ش 2، صص 25-1.
- مهاجری نژاد، عبدالرضا؛ جوانمردزاده، اردشیر؛ رستمی، مژگان؛ عینی، فردین (1400)؛ «بررسی و تحلیل سازه معماری گور مقبره ایلخانی تپه نور (سلطانیه- زنجان) بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی»، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره 11، ش 31، صص 264- 241.
- میراث فرهنگی ماسوله (1386)؛ ماسوله 1، رشت: فرهنگ ایلیا.
- میراث فرهنگی ماسوله (1386)؛ ماسوله 2، رشت: فرهنگ ایلیا.
- نقی زاده، محمد (1378)؛ «هویت: تجلی فرهنگ در محیط»، آبادی، دوره 9، ش 34 و 35، صص 28-17.
- نقی زاده، محمد (1381)؛ «تأثیر معماری و شهر بر ارزش‌های فرهنگی»، هنرهای زیبا، دوره 3، ش 11، صص 76-62.
- نیری، محمد یوسف؛ خیراندیش، سیدمهدی (1384)؛ «شهید و شهادت در عرفان اسلامی»، علوم اجتماعی و انسانی، دوره 22، ش 1، صص 32-19.
- نیک فطرت، مرتضی؛ بی‌طرف، احسان (1395)؛ «بررسی تأثیرات فرهنگی در معماری بومی ایران از منظر پایداری»، شباک، دوره 2، ش 4 و 5، صص 134-126.
- ولی، وهاب؛ بصیری، میترا (1379)؛ ادیان باستان، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- Akin-Kivanc, E. (2020); Muthanna / Mirror Writing in Islamic Calligraphy: History, Theory, and Aesthetics. Indiana University Press.
- Algar, H. (2020); Religion and State in Iran 1785–1906: The Role of the Ulama in the Qajar Period (First Ed). University of California Press.
- Canby, S. T. J. R. (2022); Hunt for Paradise: Court Arts of Safavid Iran 1501–1576. SKIRA.
- Compareti, M. (2021); From Sasanian Persia to the Tarim Basin: Pre Islamic Iranian Art and Culture along the Silk Road (Ferdows. Collana di Studi iranici e islamici). WriteUp Books.
- Ecker, H., Henon-Reynaud, J., Possémé, É. Schleuning, S., Arteaga, A., Dumas, P., Fabet, O., Rainero, P., & Vigneron, C. (2022); Cartier and Islamic Art: In Search of Modernity. Thames & Hudson.
- Gibson, M., Fellinger, G., Boozari, A., Phillip, F. Ç., Diba, L. S., Ekhtiar, M., Gruber, C., Guillaume, C., Maktabi, H., Maury, C., Rettig, S., Stanley, T., Szántó, I., Vasilyeva, D., & Voigt, F. (2022); Revealing the Unseen: New Perspectives on Qajar Art (Gingko Library Art Series). Gingko Library.
- Gibson, M., Fellinger, G., Boozari, A., Phillip, F. Ç., Diba, L. S., Ekhtiar, M., Gruber, C., Guillaume, C., Maktabi, H., Maury, C., Rettig, S., Stanley, T., Szántó, I., Vasilyeva, D., & Voigt, F. (2022); Revealing the Unseen: New Perspectives on Qajar Art (Gingko Library Art Series). Gingko Library.
- Grigor, T. (2021); The Persian Revival: The Imperialism of the Copy in Iranian and Parsi Architecture (1st Ed.). Penn State University Press.
- Kamrava, M. (2022); A Dynastic History of Iran: From the Qajars to the Pahlavis (New Ed.). Cambridge University Press.
- Kia, C. (2021); Art, Allegory and the Rise of Shi’ism in Iran, 1487–1565 (Edinburgh Studies in Classical Islamic History and Culture) (1st Ed.). Edinburgh University Press.
- Mahendrarajah, S. (2022); A History of Herat: From Chingiz Khan to Tamerlane (Edinburgh Studies in Classical Islamic History and Culture) (1st Ed.). Edinburgh University Press.
- Martin, S. A. (2021); Retaliation of the Cursed: A Historical Investigation of the Origins of Worship, World Religion, Mythology, Paganism, Astrology and Atheism, and Their Contributions Leading to Modern Hinduism. FriesenPress.
- Melville, C. (2022); The Contest for Rule in Eighteenth-Century Iran: Idea of Iran 11 (The Idea of Iran). I.B. Tauris.
- Mozaffari, A., & Westbrook, N. (2020); Development, architecture, and the formation of heritage in late twentieth-century Iran: A vital past (1st Ed.). Manchester University Press.
- Niane, B. (2021); La musique iranienne au féminin: De l’Antiquité jusqu’à la fin de la période Pahlavi (French Edition). Editions L’Harmattan.
- Richard, Y. (2019); Iran: A Social and Political History since the Qajars. Cambridge University Press.
- Ricks, T. M. (2013); Notables, Merchants, and Shaykhs of Southern Iran and Its Ports: Politics and Trade of the Persian Gulf Region, AD 1728–1789 (Conflict and Trade). Gorgias Pr Llc.
- Roxburgh, D. J., Barnes, T., Braxton, M., Collaço, G., Dokhani, F., Gulkis, B., Knipe, P., McWilliams, M., Mirseyedi, S., Poier, V., Schwerda, M. X., & winter, M. (2017); An Album of Artists’ Drawings from Qajar Iran (Illustrated Ed.). Harvard Art Museums.
- Schroeder, E. (2022); Oriental Art, Series O, Section IV: Iranian and Islamic Art. University Prints.
- Shirazi, R. M. (2019); Contemporary Architecture and Urbanism in Iran: Tradition, Modernity, and the Production of “Space-in-Between” (The Urban Book Series) (Softcover reprint of the original 1st ed. 2018 Ed.). Springer.
- Singer, L. (2008); The Minbar of Saladin: Reconstructing a Jewel of Islamic Art. Thames & Hudson.
- Soudavar, A. (2016); Reassessing Early Safavid Art and History, Thirty Five Years after Dickson & Welch 1981 (First Edition). lulu.com.
- Stevens, C. (1997); The Art of Marquetry (Schiffer Book for Woodworkers) (1st Ed.). Schiffer Craft.
- Tolman, K. E. (2021); Mithraism Deliverance and Deprogramming. Independently published.
- Uhl, J., & Wells, C. (2020); The Arch: A Framework for Leadership and Life (1st Ed.). Breaking the Chain Consulting.
- West, M. L. (2019); The Hymns of Zoroaster: A New Translation of the Most Ancient Sacred Texts of Iran. Bloomsbury Academic.
- Wilber, D. N., & Wilber, V. P. (2016); Riza Shah Pahlavi: The Resurrection and Reconstruction of Iran, 1878–1944. Mazda Pub.
)