نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
دانشیار گروه مطالعات غرب آسیا و آفریقا دانشگاه تهران
چکیده
«دین»، «ملیت» و ملیگرایی از مسائل همیشگی جوامع بشری با پیامدهای مثبت و منفی است. سابقه کهن دین و ملیت در ایران بهعنوان یکی از قدیمیترین کشورها، زمینه را برای ورود اندیشههای ناسیونالیستی در قرن 19 مساعد کرد و امروزه درهمتنیدگی دین، ملیت و ملیگرایی در ایران، آن را به پدیدهای چندوجهی و درهم پیچیده تبدیل کرده است. مسئلۀ اصلی این مقاله، فهم ماهیت ملیگراییِ ایرانی و نسبت آن با دین در ایران معاصر با تأکید بر امروز است و مروری بر سیر تاریخی آن نیز خواهد داشت. هدف اصلی مقاله تبیین مؤلفهها و نسبت دین و ملیگرایی در ایران معاصر است. ابتدا بحثی نظری درباره «دین» و «ملیگرایی» مطرح شده و شبکه مفاهیم، مقومات و مؤلفه های هر کدام ارائهشده است. سپس نسبت دین و ملیگرایی در ایران امروز روی یک طیف در قالب سه جریان و نُه خردهجریان از بیشترین تعامل تا بیشترین تقابل و تضاد بررسی میشود. سه جریان اصلی عبارتند از: تقابل اسلام با ملی گرایی، تعامل اسلام و ملی گرایی، و تقابل ملی گرایی با اسلام. در ادامه به تبیین سیر و دوره های مختلف نسبت دین و ملیگرایی در عرصه سیاست و جامعه ایرانی طی بیش از یک سدۀ اخیر، پرداخته ایم که از ابتدای ورود ناسیونالیسم به ایران تا به امروز در قالب پنج دوره و شش شبه الگو تبیین شده است. یکی از نتایج مقاله که در پایان بدان پرداخته شده این است که ملی گرایی ایرانی اگر چه تحت تأثیر ناسیونالیسم جهانی پدید آمد اما با نمونه های غربی و عربی تفاوت اساسی داشت.
کلیدواژهها
- آجودانی، ماشاالله (1386)؛ مشروطه ایرانی، تهران: اختران، چاپ هشتم.
- آدمیت، فریدون (1349)؛ اندیشههای فتحعلی آخوندزاده، تهران: خوارزمی.
- احمدی، حمید (1382)؛ «هویت ملی ایرانی در گستره تاریخ»، فصلنامه مطالعات ملی، دوره چهارم، شماره 1 (پیاپی 15)، صص 31- 12.
- احمدی، حمید (1388)؛ بنیادهای هویت ملی ایرانی: چهارچوب نظری هویت ملی شهروند محور. تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
- اشرف، احمد (1400)؛ هویت ایرانی از دوران باستان تا پایان عصر پهلوی، ترجمه و تدوین: حمید احمدی، تهران: نشر نی.
- اکبری، محمدعلی (1384)؛ تبارشناسی هویت جدید ایرانی: عصر قاجار و پهلوی اول. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- انتخابی، نادر (1374)؛ «ناسیونالیسم همزاد تجدد»، نگاه نو، شماره 27.
- بروجردی، مهرزاد (1384)؛ روشنفکران ایرانی و غرب، تهران: فروزان روز.
- جلالالدین میرزای قاجار (1355)؛ نامه خسروان؛ داستان پادشاهان پارس از آغاز تا پایان ساسانیان، تهران: سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی.
- خرمشاد، محمدباقر و کلانتر مهرجردی، علیرضا و صولتی، حسین (1397)؛ «گفتمان هویت ملی جریان ناسیونالیسم قبل و بعد از انقلاب اسلامی (با تطبیق اندیشه احمد کسروی و عزتالله سحابی)»، جستارهای سیاسی معاصر، دوره نهم، شماره اول، صص 48-21.
- داوری اردکانی، رضا (1400)؛ ناسیونالیسم، ملت و ملیت، تهران: نشر نقد فرهنگ.
- درویشپور، حجتالله (1374)؛ بررسی پدیده ناسیونالیسم در جهان عرب، تهران: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی.
- راسل، برتراند (1394)؛ آزادی و سازمان: پیدایش و سیر تکوین سوسیالیسم، لیبرالیسم، رادیکالیسم، ناسیونالیسم، ترجمه: علی رامین، تهران: فرزان روز، چاپ چهارم.
- زرینکوب، عبدالحسین (1400)؛ بامداد اسلام: داستان آغاز اسلام و انتشار آن تا پایان دولت اموی، تهران: امیرکبیر، چاپ بیست و چهارم.
- سعید، ادوارد (1371)؛ شرقشناسی، ترجمه: عبدالرحیم گواهی، تهران: نشر فرهنگ معارف.
- سلیمانی، غلامعلی و آزرمی، علی (1396)؛ «ملیگرایی باستانگرا و بحران در هویت انسان ایرانی؛ بازخوانی پاسخ مطهری»، انسانپژوهی دینی، شماره 37، صص 223-207.
- سیاوشی، سوسن (1380)؛ لیبرال ناسیونالیسم در ایران، ترجمه: علیمحمد قدسی، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
- شهرام نیا، امیرمسعود (1392)؛ «تعامل و تقابل اسلام و ملیگرایی در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی»، فصلنامه پژوهشهای راهبردی سیاست، سال دوم، شماره 5، تابستان 92، صص 216-198.
- شهیدی، سیدجعفر (1396)؛ تاریخ تحلیلی اسلام: از آغاز تا نیمه نخست سده چهارم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ نهم.
- ضیا ابراهیمی، رضا (1393)؛ «خودشرقیسازی و درهمریزی: استفاده و سوءاستفاده از گفتمان آریاییگرایی در ایران»، ترجمه علیمحمد طرفداری، ماهنامه سوره، شماره 82.
- طرفداری، علیمحمد (1390)؛ «تاریخنگاری ناسیونالیستی معاصر ایران و پایهگذاری اوهام تاریخی مقدس»، سوره اندیشه، شماره 51-50، صص 225-219.
- علیخانی، علیاکبر (1398)؛ خرد خفته؛ فلسفه و حکمت سیاسی اسلامی و گذار به سیاست عملی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- ------- (1401)؛ روش لایهای در اندیشهپژوهی، تهران: نشر نگاه معاصر.
- علیزاده، محمدعلی و طرفداری، علیمحمد (1389)؛ «تبارشناسی مبانی هویت ملی در تاریخنگاری ملیگرایانه دوران قاجار و مشروطه»، اطلاعات، دوره دوم، شماره 7، صص 172-161.
- عنایت، حمید (1358)؛ سیری در اندیشه سیاسی عرب، تهران: امیرکبیر، چاپ دوم.
- قدیمی قیداری، عباس (1391)؛ «تاریخنویسی باستانگرا، ناسیونالیستی در ایران عصر قاجار»، فصلنامه مطالعات تاریخ معاصر ایران، شماره 1: 94-75.
- قیصری، علی (1383)؛ روشنفکران ایرانی در قرن بیستم، ترجمه: محمد دهقانی، تهران: هرمس.
- کاتم، ریچارد (1371)؛ ناسیونالیسم در ایران، ترجمه: احمد تدین، تهران: کویر.
- کاتوزیان، محمدعلی همایون (1388)؛ تضاد دولت و ملت: نظریه تاریخ و سیاست در ایران، ترجمه علیرضا طیب، تهران: نشر نی.
- کاظمی، سید علیاصغر، (1376)؛ اخلاق و سیاست، تهران: قومس.
- کچوئیان، حسین (1392)؛ هویت ما، تهران: نشر کتاب فردا.
- کمیته آموزش حزب پان ایرانیست (1396)؛ آشنایی پایه با مکتب پانایرانیسم و حزب پانایرانیست، بیجا: کمیته آموزش حزب پانایرانیست، دسترسی در:
https://dokumen.pub/qdownload/bb25cac576e8b0158e8e954f1c851d7e.html.
- ماتیل، الکساندر ماتیل (1383)؛ دایره المعارف ناسیونالیسم؛ جلد سوم: جنبشها، شخصیتها و مفاهیم، ترجمه: کامران فانی و نورالله مرادی، تهران: کتابخانه تخصصی وزارت امور خارجه.
- مدیر شانهچی، محسن (1372)؛ «احزاب سیاسی ایران»، نشریه خاوران، شماره 136.
- ملکزاده، محمد (1388)؛ «از فراز تا فرود؛ تاریخچه جریان ملیگرایی»، مجله فرهنگ پویا، شماره ۱۱: 81-76.
- مؤمنی، باقر (1372)؛ دین و دولت در عصر مشروطیت، سوئد: نشر باران.
- میرسلیم، سیدمصطفی (1384)؛ جریانشناسی فرهنگی بعد از انقلاب اسلامی، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
- هوبزباوم، اریک جان (1400)؛ ملتها و ناسیونالیسم پس از 1780: برنامه، افسانه، واقعیت، ترجمه مهدی صابری. تهران: چرخ (چشمه).
- Abdolmohammadi, Pejman (2015); The Revival of Nationalism and Secularism in Modern Iran, Londond: LSE Middle East Centre.
- Ansari, Ali M, (2012); The Politics of Nationalism in Modern Iran, Cambridge: Cambridge University Press.
- Kian, Azadeh, and Riaux, Gilles (2009); “Crafting Iranian Nationalism: Intersectionality of Aryanism, Westernism and Islamism”, In Susana Carvalho and François Gemenne (Eds.) Nations and their Histories; Constructions and Representation.
- Shahidsaless, Shahir (2016) “The Rise of Natinalist Fervour in Iran”, The Middle East Eye, 7 Nov. online access at: https://www.middleeasteye.net/opinion/rise-nationalist-fervour-iran.
- Tibi, Bassam (1981); Arab Nationalism: A Critical Enquiry, translated by Marion Farouk-Sluglett, Peter Sluglett, UK: Palgrave McMillan.
- Zia-Ebrahimi, Reza (2016); The Emergence of Iranian Nationalism: Race and the Politics of Dislocation, New York: Columbia University Press.